جنگ يرموك؛ آغاز پايان دو امپراتوري عهد باستان و ايجاد يك دولت اسلامي سراسري

 
پانزدهم ماه اوت در سال 636 ميلادي نبرد يرموك (Yarmuk) ميان سپاه اعراب مسلمان و ارتش روم شرقي (بيزانتين) آغاز شد كه بيستم اوت به شكست كامل روم شرقي و خروج آن براي هميشه از سوريه و فلسطين انجاميد. خالد ابن وليد (متوفي در سال 642 ميلادي و مدفون در حمص سوريه) فرماندهي سپاه اعراب مسلمان را در اين جنگ برعهده داشت. وي قبلا با سپاهي مركب از 20 تا 30 هزار و عمدتا سوار سبك اسلحه وارد سوريه شده و دمشق و حمص را تصرف كرده بود. اين نخستين لشكركشي مسلمانان به خارج از جزيرةالعرب بود. هراكليوس امپراتور روم شرقي كه چنين لشكركشي را پيش بيني نمي كرد سريعا سپاهي مركب از رومي ها، اسلاوها و اعراب غساني و جمعا شصت هزار نفر روانه سوريه كرد. هراكليوس قبلا در جنگ با خسرو پرويز شاه ايران سوريه و فلسطين را به تصرف خود درآورده بود. قرار بود كه ارمني ها نيز در اين جنگ به هراكليوس کمک کنند كه در آخرين مرحله از ورود به جنگ منصرف شدند.
    خالد با اطلاع از نزديك شدن سپاه روم شرقي، شهرهاي دمشق و حمص را تخليه كرد و در كنار رود يرموك كه اينك مرز اردن با سوريه را تشكيل مي دهد و به رود اردن مي پيوندد موضع گرفت. زد و خورد دو سپاه از پانزدهم اوت آغاز شد. خالد اطلاع داشت كه وضعيت مالي امپراتوري روم شرقي در پي چند جنگ با ايران در حالت مساعد قرار ندارد و مقرري سربازان، ماههاست كه پرداخت نشده و به علاوه سربازان رومي عمدتا از مناطق دوردست اين امپراتوري هستند و حاضر به فدا كردن جانشان براي دولت روم نيستند. لذا درصدد تطميع اعراب غساني ارتش روم برآمد و موفق شد. در دومين روز نبرد، يك بخش از ارتش روم به فرماندهي ژنرال باآنس شكست خورد و نيروهاي ژنرال ديگر، تئودور، گرفتار توفان شن شدند و آرايش نظامي را ازدست دادند و قسمتي از آنان نيز در انحناي رودخانه به دام افتادند و با تلفات سنگين شكست خوردند و روز بيستم اوت جنگ پايان يافت. هنگامي كه خبر اين شكست به گوش هراكليوس كه در انتاكيه بود رسيد، عوامل خود را جمع كرد و با صداي بلند گفت: خدا حافظ سوريه و فلسطين و به قسطنطنيه بازگشت و يك دوره از تاريخ بسر آمد و بسته شد.
    دو سال پيش از عمليات خالد ابن وليد در سوريه، اعراب مسلمان با سپاهي ديگر در منطقه حيره (عرب نشين) با دسته اي از سپاهيان ايران به فرماندهي ژنرال هرمزان وارد جنگ شده بودند كه اين نبرد به جنگ جسر (پل) معروف است. در اين جنگ، اعراب موفق نشدند و از مرز جنوب غربي ايران بازگشتند. دو امپراتوري ايران و روم شرقي قبلا در يك رشته جنگ غير ضروري باهم درگير و تضعيف شده بودند. اعراب مسلمان با تجربه اي كه از نبردهاي يرموك و جسر به دست آورده بودند و متوجه ضعف هاي دو امپراتوري قديمي شده بودند، به حملات نظامي خود ادامه دادند و ظرف چند سال، كل خاورميانه، شمال افريقا، قسمت هايي از آسياي ميانه و جنوبي را تصرف كردند و بعدا در غرب (اروپا) تا پواتيه فرانسه پيش رفتند، و به اين سبب است كه مورخان، جنگ يرموك را در رديف چند جنگ تاريخساز جهان قرار داده اند.
    بايد دانست كه شمار نيروهاي دو طرف در جنگ يرموك دقيقا به دست نيامده است، زيرا كه مورخان عرب كوشيده اند كه شمار نيروهاي رومي را بيش از آنچه كه بوده قلمداد كنند و مورخان مسيحي درباره شمار مسلمان راه اغراق پيموده اند.
    جنگ يرموك چهار سال پس از وفات پيامبر اسلام و درست يك سال و هفت روز پس از درگذشت ابوبكر روي داده بود.
    در پي فتح يرموك، نيروهاي عرب در سال 638 ميلادي اورشليم را تصرف کردند و به بيت المقدس تغيير نام دادند.